Fietsroute

Fietsroute Uniek Vilsteren en de stuwwal van Lemele

Midden in Overijssel ligt een mooi glaciaal landschap, met een zeer gave stuwwal, een aantal flinke heuvels die hier het landschap bepalen en een uniek dorp.

De stuwwal is hier tijdens het Saalien, de voorlaatste IJstijd, ontstaan door de dikke pakketten landijs uit Scandinavië, die zand, grind, klei en zwerfkeien voor zich uit stuwden. Onderdeel van deze stuwwal zijn een aantal heuvels, waarvan de Archemerberg met 78 meter boven NAP de hoogste is. De Lemelerberg is iets lager: ongeveer 60 meter. Samen met de stuwwal bij de Besthmenerberg – 34 meter boven NAP – vormen de heuvels een prachtig natuurgebied, met veel bos-, heide- en stuifzandgebieden. Deze laatste zijn ontstaan door menselijk handelen, waaronder kappen, branden, plaggen en begrazing. Onder invloed van de wind heeft zich hier een bijzonder en steil reliëf gevormd.

Vilsteren, een unieke plaats

De route neemt je verder mee door het dorp Vilsteren, een van de opmerkelijkste plaatsen van de provincie. Deze katholieke enclave in een overwegend protestantse streek lijkt een dorp als alle andere, maar dat is het zeker niet.

Om uit te leggen waarom Vilsteren een uniek dorp is, moeten we eerst even terug naar het leven van vroeger. Om precies te zijn naar de Middeleeuwen, een periode waarin het feodale stelsel nog gemeengoed was. In die tijd waren er al grootgrondbezitters, die delen van hun enorme stukken grond in leen gaven aan leenmannen. Zij gingen op hun beurt een deel van het land beheren en waren daarmee verantwoordelijk voor de opbrengsten van dat land.

Door vererving gingen veel leenmannen de grond als hun eigendom zien, waar zij in een burcht, kasteel of versterkt huis woonden. Vaak ging het om adellijke lieden als hertogen of graven. Op hun grondgebied stonden boerderijen, molens en andere gebouwen die van het gehele gebied een economische eenheid maakten. De adel regelde de rechtspraak in het gebied en zorgde voor het innen van belastingen bij de horigen die de boerderijen van de adel in leen hadden.

Dat was vroeger; sindsdien is het bestuur van landen en regio’s gecentraliseerd en dus zou je denken dat dit systeem achterhaald is en niet meer voorkomt. Toch is er in Nederland een gemeenschap die nog zeer dicht in de buurt komt van een feodale gemeenschap: Vilsteren (knooppunt 63). Hierbij gaat het om het Landgoed Vilsteren, en niet om het gelijknamige dorp. Landgoed Vilsteren is 1.051 hectare groot en bestaat voor bijna de helft uit bos- en natuurgebied. De rest van de oppervlakte is verdeeld over landbouwgrond, het gelijknamige dorp, wegen, waterpartijen en het Gasuniecomplex. Het dorp valt dus nog onder het beheer van het landgoed, dat als middelpunt Huis Vilsteren heeft.

Landgoed Vilsteren

De geschiedenis van het landgoed gaat in ieder geval terug tot 1382. Uit dit jaar dateert de eerste vermelding van het geslacht Vilsteren, als ridder Herman van Vilsteren de Hof te Vilsteren van de bisschop van Utrecht in leen krijgt. In zijn huidige vorm is het landgoed in de 18de eeuw ontstaan. Door vererving en herverdeling van het gebied ging het een aaneengesloten geheel vormen, dat in eigendom is van de bewoners van Huis Vilsteren. Vanaf die periode wordt op het landgoed het dorp Vilsteren gebouwd. Nu bestaat het dorp vooral uit huizen, de Sint-Willibrorduskerk, een school, een herberg en de Vilsterse Molen. Voor een klein dorp is de kerk – een neogotische pseudobasiliek – overigens opvallend groot. Verder staan er op het landgoed een aantal boerderijen.

Het unieke van dit landgoed ligt in het feit dat vrijwel alle gebouwen op het landgoed gebouwd zijn op erfpachtgrond. Voor het beheer ervan is de besloten vennootschap Landgoed Vilsteren B.V. opgericht. De erfpacht heeft voor de bewoners, en vooral ook het aanzien van het dorp (zichtbare) consequenties. In het dorp wordt bijvoorbeeld een huisstijl gehanteerd voor de beukenhagen die overal in het dorp te vinden zijn. Om dit te stimuleren stelt het landgoed een beukenplantsoen ter beschikking aan de inwoners. Verder worden de kleuren van de familie Van Vilsteren gebruikt bij de meeste gebouwen op het landgoed. Dit zou je kunnen omschrijven als een vorm van feodalisme, maar in Vilsteren ziet men het als manier om dit unieke stuk grond zijn cultuurhistorische waarde te laten behouden.

Vanaf knooppunt 63 kom je langs dit unieke gebied in Nederland. Huis Vilsteren, ook wel Groot Spijker geheten, oogt zeer oud, maar is in werkelijkheid pas in 1908 gebouwd ter vervanging van een eerdere woning. Het huis is in neorenaissancestijl gebouwd. De naam Groot Spijker (uitgesproken als Spieker) komt van het Latijnse woord spicarium, wat ‘opslagplaats van graan’ betekent. Op de plek van het huis stond namelijk vroeger zo’n graanopslag.